Czym grozi nadmiar i niedobór żelaza?

Czujesz się zmęczony, masz problemy z koncentracją, a Twoja skóra wydaje się blada? Zarówno niedobór, jak i nadmiar żelaza mogą negatywnie wpływać na zdrowie. Pierwiastek ten  jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, ale jego stężenie musi być odpowiednio wyważone. Dowiedz się, jak rozpoznać objawy zaburzeń, zadbać o właściwe stężenie żelaza i dlaczego równowaga jest tutaj kluczowa dla dobrego samopoczucia.

Rola żelaza w organizmie

Żelazo pełni wiele istotnych funkcji, które wpływają na zdrowie i prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Jednym z najważniejszych zadań jest udział w transporcie tlenu. Żelazo stanowi składnik hemoglobiny – białka obecnego w czerwonych krwinkach, które przenosi tlen z płuc do komórek ciała. Dzięki temu tkanki są dotlenione, co umożliwia ich właściwą pracę.

Najważniejsze funkcje żelaza

• Transport tlenu – żelazo umożliwia skuteczne dotlenienie tkanek, wspierając procesy metaboliczne i energetyczne na poziomie komórkowym.
• Produkcja neuroprzekaźników – pierwiastek ten bierze udział w syntezie dopaminy i serotoniny, które wpływają na nastrój, zdolności poznawcze i funkcjonowanie układu nerwowego.
• Wsparcie regeneracji organizmu – po wysiłku fizycznym żelazo wspomaga procesy regeneracyjne, przyspieszając odnowę mięśni i poprawiając wydolność.
• Znaczenie w ciąży – dla kobiet w ciąży żelazo jest niezwykle ważne, ponieważ wspiera rozwój płodu i pomaga w tworzeniu zapasów tego pierwiastka na pierwsze miesiące życia dziecka.
• Wzmocnienie układu odpornościowego – żelazo odgrywa kluczową rolę w funkcjonowaniu układu immunologicznego, wspierając produkcję białych krwinek i walkę organizmu z infekcjami.
• Udział w procesach enzymatycznych – pierwiastek ten jest składnikiem wielu enzymów, które biorą udział w metabolizmie energetycznym, syntezie DNA oraz detoksykacji organizmu.

Odpowiednia ilość żelaza w organizmie jest niezbędna, aby zapewnić jego prawidłowe funkcjonowanie. Niedobór lub nadmiar mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, dlatego warto monitorować jego stężenie i dbać o zrównoważoną dietę.

Nadmiar żelaza w organizmie

Nadmiar żelaza w organizmie może powodować różne objawy, które często rozwijają się stopniowo i są trudne do zdiagnozowania na wczesnym etapie. Przewlekłe zmęczenie, które nie ustępuje mimo odpoczynku, jest jednym z pierwszych sygnałów. Do innych objawów należą bóle stawów, które bywają mylone z chorobami reumatycznymi, oraz zaburzenia hormonalne negatywnie wpływające na układ rozrodczy. Długotrwałe odkładanie się żelaza może prowadzić do uszkodzeń narządów wewnętrznych, takich jak wątroba czy trzustka.

Najczęstsze objawy nadmiaru żelaza:

• przewlekłe zmęczenie,
• nudności i bóle głowy,
• zaparcia,
• bóle stawów,
• zmiany skórne, np. szaro-brązowe przebarwienia,
• spadek masy ciała.

Przyczyny nadmiaru żelaza

Hemochromatoza – choroba genetyczna powodująca nadmierne wchłanianie żelaza z pożywienia.

Nieodpowiednia suplementacja – przyjmowanie suplementów żelaza bez konsultacji z lekarzem, co może prowadzić do przekroczenia zapotrzebowania organizmu.

Skutki nadmiaru żelaza

Gromadzenie się nadmiaru żelaza w organizmie może prowadzić do poważnych komplikacji, takich jak:

• Uszkodzenie wątroby (np. marskość wątroby).
• Zaburzenia funkcji trzustki, zwiększające ryzyko cukrzycy.
• Problemy z układem sercowo-naczyniowym.
• Uszkodzenie mózgu (długotrwały nadmiar żelaza może wpływać na funkcjonowanie układu nerwowego, prowadząc do zaburzeń poznawczych, a nawet zwiększać ryzyko chorób neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Alzheimera czy Parkinsona).
• Dysfunkcja stawów. 

Monitorowanie stężenia żelaza i konsultacje z lekarzem w przypadku wystąpienia niepokojących objawów są niezbędne dla zapobiegania poważnym konsekwencjom zdrowotnym. Regularne badania, zrównoważona dieta i ostrożność przy stosowaniu suplementów mogą pomóc w utrzymaniu właściwej równowagi tego pierwiastka w organizmie.

Niedobór żelaza w organizmie

Niedobór żelaza w organizmie może prowadzić do wielu objawów, które negatywnie wpływają na codzienne funkcjonowanie i jakość życia. Bladość skóry jest jednym z najbardziej charakterystycznych symptomów, spowodowanym obniżonym stężeniem hemoglobiny. Osoby cierpiące na niedobór żelaza często skarżą się na zmęczenie i brak energii, a także na osłabienie układu odpornościowego, co zwiększa podatność na infekcje. Inne objawy to problemy z koncentracją i trudności w skupieniu uwagi.

Najczęstsze objawy niedoboru żelaza:

• bladość skóry,
• przewlekłe zmęczenie i brak energii,
• osłabiona odporność i częstsze infekcje,
• problemy z koncentracją,
• sucha i szorstka skóra,
• wypadanie włosów i łamliwość paznokci.

Przyczyny niedoboru żelaza

Nieodpowiednia dieta – brak produktów bogatych w żelazo, takich jak mięso, ryby, rośliny strączkowe czy zielone warzywa liściaste.

Zaburzenia wchłaniania – choroby układu pokarmowego, takie jak celiakia czy choroba Leśniowskiego-Crohna, które ograniczają zdolność organizmu do przyswajania żelaza.

Zwiększone zapotrzebowanie – okresy, w których organizm wymaga więcej żelaza, np. ciąża, intensywny wzrost u młodzieży czy duży wysiłek fizyczny u sportowców.

Utrata krwi – obfite miesiączki, krwawienia z przewodu pokarmowego lub inne przewlekłe źródła utraty krwi mogą prowadzić do niedoborów żelaza.

Skutki niedoboru żelaza

Nieleczony niedobór żelaza może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, takich jak:

• Anemia (niedokrwistość), która obniża zdolność organizmu do efektywnego transportu tlenu.
• Osłabienie układu odpornościowego, zwiększając ryzyko infekcji.
• Problemy z funkcjonowaniem układu nerwowego, w tym pogorszenie pamięci i koncentracji.
• Pogorszenie kondycji fizycznej, osłabienie wydolności i regeneracji organizmu.

Zarówno dieta bogata w żelazo, jak i regularne badania krwi pomagają uniknąć niedoboru. W razie potrzeby warto skonsultować się z lekarzem, aby wdrożyć suplementację lub leczenie dostosowane do indywidualnych potrzeb organizmu.

Jak diagnozować stężenie żelaza?

Badanie stężenia żelaza we krwi jest podstawowym narzędziem diagnostycznym, które pozwala ocenić stan gospodarki żelazem w organizmie. W celu uzyskania wiarygodnych wyników, konieczne jest odpowiednie przygotowanie. Należy zgłosić się na badanie rano, na czczo. Przez co najmniej osiem godzin przed pobraniem krwi nie powinno się spożywać posiłków ani pić napojów, takich jak kawa czy herbata. Zaleca się unikanie intensywnego wysiłku fizycznego i zapewnienie sobie odpowiedniej ilości snu. Może to wpłynąć na dokładność wyników. Ważne jest również, aby nie spożywać suplementów z żelazem na kilka dni przed badaniem (zazwyczaj przez 5–7 dni), ponieważ mogą one podnieść chwilowe stężenie żelaza we krwi, co zafałszuje rzeczywisty obraz stanu gospodarki żelazowej.

Badanie nie powinno być wykonywane w trakcie menstruacji ani w czasie choroby. Menstruacja może wpływać na wyniki poprzez obniżenie stężenia żelaza w wyniku utraty krwi, natomiast choroba, szczególnie z towarzyszącym stanem zapalnym, może zaburzać wyniki poprzez zmiany w metabolizmie żelaza w organizmie.

Podczas badania ocenia się nie tylko stężenie żelaza, ale też inne istotne parametry związane z jego gospodarką. Wśród nich istotną rolę odgrywają ferrytyna, wskazująca na zapasy żelaza w organizmie, oraz transferryna, białko odpowiedzialne za transport żelaza we krwi. Dodatkowo można określić utajoną zdolność wiązania żelaza (UIBC), która pozwala ocenić zdolność organizmu do magazynowania i wykorzystywania tego pierwiastka.

Prawidłowe stężenie żelaza różni się w zależności od płci. U mężczyzn wynosi od 17,7 do 35,9 µmol/l, natomiast u kobiet od 11,1 do 30,1 µmol/l. Stężenie żelaza bliskie dolnej granicy może oznaczać niedostateczne zapasy tego pierwiastka w organizmie i zwiększone ryzyko rozwoju niedoboru, szczególnie przy większym zapotrzebowaniu lub utracie żelaza. Z kolei wartości bliskie górnej granicy mogą sugerować ryzyko jego nadmiaru, co może prowadzić do toksyczności. Dlatego, w przypadku takich wyników, lekarz może zlecić dodatkowe badania, takie jak oznaczenie ferrytyny czy transferryny, aby dokładniej ocenić gospodarkę żelazową i przyczyny odchyleń.

Analiza parametrów gospodarki żelazem umożliwia ocenę stanu zdrowia i wdrożenie odpowiedniej terapii. Regularne badania są kluczowe dla osób z grup ryzyka, takich jak kobiety w ciąży, sportowcy czy osoby z przewlekłymi schorzeniami. Dzięki właściwej diagnostyce można szybko wykryć problemy i zapobiec ich skutkom.

Sposoby radzenia sobie z nadmiarem i niedoborem żelaza

Żelazo jest niezbędnym pierwiastkiem, ale jego stężenie w organizmie musi być starannie kontrolowane. Zarówno nadmiar, jak i niedobór mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, dlatego ważne jest podjęcie odpowiednich działań.

Jak radzić sobie z nadmiarem żelaza?

Pierwszym krokiem w radzeniu sobie z nadmiarem żelaza jest zmiana diety. Należy ograniczyć spożycie produktów bogatych w ten pierwiastek, takich jak czerwone mięso, jajka i suszone owoce. Jednocześnie warto wprowadzić do codziennego menu produkty bogate w wapń, na przykład mleko i jego przetwory, które zmniejszają wchłanianie żelaza przez organizm.

Kolejnym istotnym działaniem jest unikanie przyjmowania suplementów diety zawierających żelazo bez wcześniejszej konsultacji z lekarzem. Ważne jest dokładne sprawdzanie składu suplementów i leków, aby uniknąć dodatkowego dostarczania żelaza, które może pogłębić problem.

W przypadku poważniejszego nadmiaru żelaza lekarz może zalecić farmakologiczne leczenie. Wykorzystuje się w tym celu leki chelatujące, takie jak deferazyroks lub deferoksamina, które wiążą nadmiar żelaza w organizmie i umożliwiają jego skuteczne usunięcie. Tego rodzaju terapia pozwala zapobiec groźnym skutkom nadmiaru żelaza, takim jak uszkodzenie narządów wewnętrznych.

Jak radzić sobie z niedoborem żelaza?

W przypadku niedoboru żelaza istotne jest wzbogacenie diety o produkty bogate w ten pierwiastek. W codziennym jadłospisie warto uwzględnić czerwone mięso, szpinak, orzechy oraz nasiona roślin strączkowych. Aby poprawić wchłanianie żelaza, zaleca się spożywanie produktów zawierających witaminę C, takich jak cytrusy, papryka czy natka pietruszki, które zwiększają biodostępność tego pierwiastka.

Korzystne mogą być też kiszonki, np. kiszona kapusta czy ogórki, które dzięki obecności kwasu mlekowego wspomagają proces wchłaniania żelaza w jelitach. Dobrym dodatkiem do diety jest również sok z pokrzywy i zakwas z buraków. Produkty bogate w beta-karoten, takie jak marchew, dynia czy morele, również mogą zwiększać wchłanianie żelaza, szczególnie z produktów roślinnych. Zbilansowana dieta wspierana odpowiednimi składnikami pomaga skutecznie uzupełnić niedobory żelaza.

Jeśli dieta okazuje się niewystarczająca, konieczne może być stosowanie suplementów żelaza. Należy jednak pamiętać, że suplementację powinno prowadzić się wyłącznie pod nadzorem lekarza. Dzięki temu można uniknąć ryzyka nadmiaru żelaza, który może być równie groźny, jak jego niedobór.

Regularne badania krwi są istotnym elementem kontroli. Monitorowanie stężenia żelaza pozwala ocenić skuteczność leczenia i zapobiec dalszym zaburzeniom gospodarki żelazem. Dzięki temu możliwe jest szybkie dostosowanie diety lub dawki suplementów do aktualnych potrzeb organizmu.

Nadmiar i niedobór żelaza — badania

Zarządzanie gospodarką żelazową organizmu wymaga precyzji, ponieważ zarówno niedobór, jak i nadmiar tego pierwiastka mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Żelazo pełni ważne funkcje, takie jak transport tlenu, a jego nieprawidłowe stężenie w organizmie może powodować stres oksydacyjny, osłabienie odporności i zaburzenia pracy narządów. Poznaj kilka faktów na jego temat, które można znaleźć w badaniach naukowych:

1. Niedobór żelaza to poważny problem zdrowotny, którego nie należy bagatelizować. Może prowadzić do anemii, osłabienia, problemów z koncentracją oraz obniżenia odporności. Ważne jest, aby nie ograniczać się do leczenia objawów, lecz dokładnie ustalić przyczynę niedoboru. Zaniedbanie diagnostyki i leczenia może skutkować pogorszeniem stanu zdrowia oraz trudnościami w codziennym funkcjonowaniu. W przypadku wykrycia niedoboru warto skonsultować się z lekarzem, który zleci odpowiednie badania i pomoże wdrożyć skuteczne leczenie [1]. 
2. Suplementacja żelazem, choć często konieczna w przypadku niedoborów, może wiązać się z działaniami niepożądanymi, takimi jak zaparcia, biegunki, nudności czy bóle brzucha. U niektórych osób nadmiar żelaza spowodowany niewłaściwą dawką może prowadzić do stresu oksydacyjnego, który uszkadza komórki i zwiększa ryzyko stanów zapalnych. Ważne jest, aby nie przerywać terapii na własną rękę w przypadku wystąpienia skutków ubocznych, lecz zgłosić się do specjalisty. Lekarz może ocenić sytuację, dostosować dawkę suplementu lub zaproponować alternatywne metody leczenia [2].
3. Nadmiar żelaza w przewodzie pokarmowym może powodować powstawanie szkodliwych reaktywnych form tlenu, co wywołuje stres oksydacyjny i uszkadza komórki jelit. Może to prowadzić do stanów zapalnych, zniszczenia błony jelitowej i problemów z mikrobiomem jelitowym. Im szybciej żelazo uwalnia się z suplementów, tym większe ryzyko takich skutków. Na szczęście naukowcy opracowali metody łagodzenia tych efektów, np. stosowanie przeciwutleniaczy (witamina E, kwas ferulowy) oraz nowych suplementów o wolniejszym uwalnianiu żelaza, które są łagodniejsze dla jelit. Dodatkowo probiotyki i prebiotyki pomagają w odbudowie zdrowej mikroflory jelitowej [3]. 

FAQ

Jakie są naturalne źródła żelaza w diecie?

Naturalne źródła żelaza to przede wszystkim mięso czerwone, drób, a także rośliny strączkowe, orzechy i nasiona. Szpinak i inne zielone warzywa liściaste również są źródłem tego pierwiastka.

Jakie czynniki mogą wpływać na wchłanianie żelaza?

Wchłanianie żelaza może być utrudnione przez spożywanie dużej ilości kawy i herbaty ze względu na zawarte w nich taniny. Również wapń może ograniczać przyswajanie tego pierwiastka. Z kolei witamina C wspomaga jego absorpcję.

Czy dzieci potrzebują suplementacji żelazem?

Dzieci zazwyczaj otrzymują wystarczającą ilość żelaza z diety. Suplementacja jest zalecana tylko wtedy, gdy lekarz stwierdzi niedobór po przeprowadzeniu odpowiednich badań. Ważne jest monitorowanie diety dziecka i zapewnienie mu różnorodnych źródeł tego pierwiastka.

Jak często należy badać stężenie żelaza we krwi?

Częstotliwość badania stężenia żelaza zależy od indywidualnych potrzeb zdrowotnych. Osoby z grup ryzyka lub mające objawy niedoboru czy nadmiaru powinny konsultować się z lekarzem regularnie. Dla większości ludzi wystarczy badanie raz do roku podczas rutynowych kontroli zdrowia.

Czy można przedawkować suplementy żelaza?

Tak, przedawkowanie suplementów żelaza jest możliwe i może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych. Dlatego zawsze należy stosować się do zaleceń lekarza dotyczących dawkowania i unikać samodzielnego przyjmowania suplementów bez konsultacji.

Zobacz także

Rola żelaza w organizmie. Sposoby na walkę z niską ferrytyną

Badania krwi – czym są i jakie są ich rodzaje?

Witamina C – mniej znane fakty

Bibliografia

1. Percy L, Mansour D, Fraser I. Iron deficiency and iron deficiency anaemia in women. Best Pract Res Clin Obstet Gynaecol. 2017 Apr;40:55-67. 
2. Taylor S, Rampton D. Treatment of iron deficiency anemia: practical considerations. Pol Arch Med Wewn. 2015;125(6):452-60.
3. Qi X, Zhang Y, Guo H, Hai Y, Luo Y, Yue T. Mechanism and intervention measures of iron side effects on the intestine. Crit Rev Food Sci Nutr. 2020;60(12):2113-2125.  

Autor:

Monika Sejbuk

Magister dietetyki

Uwielbia pomagać zmieniać nawyki żywieniowe i tworzyć nowe- zdrowsze. Tworzy innowacyjne spojrzenie na zdrowy tryb życia, który nie jest restrykcyjny a przyjemny.